1999 yılında şirketler, tüketicilerin bilişsel sınırlamalarını nasıl kullandıklarını anlatmak için “piyasa manipülasyonu (market manipulation)” terimini kullanmışlardı. Özellikle gündelik hayatımızdan alışkın olduğumuz ‘9,90 TL’ gibi rakam manipülasyonlarının, tüketici algısında fiyatın 10 TL yerine 9 TL yakın görme eğilimde olduğunu göstermekteydi ki hala aynı algı devam etmekte. Pazar/Piyasa manipülasyonu uygulamaları tüketicinin dikkatini çekme ve teşvik etme aracı olarak son 20 yıllık süreçte farkında olalım ya da olmayalım, hayatımıza aktif olarak girdi.
Geçmişten gelen bir kavram olarak günümüz teknolojisi ile aktif olarak uygulanan dijital manipülasyon kavramını bu hafta tartışmak istedim. Özellikle duygu analizi gibi bir konu başlığında yazdıktan sonra söz konusu kavramları biraz genele yaymak iyi olacak düşüncesindeyim. Bugün firmalar tüketicileri dijital ortamda titizlikle incelemekte ve toplanan veriler aracılığı ile tüketici/kullanıcı deneyimlerinin farklı uygulamalarını kişiselleştirmektedirler. Böylece, dijital ortamlarda yayılan etkileri göz önüne alarak tüketicinin pazara yaklaşmasını beklemek yerine her zaman ve her yerde cep telefonu başta olmak üzere çeşitli platformlar üzerinden hızlıca tüketicilere ulaşabilme imkanına sahip olmaktadırlar. Dijitalde ulaşım kolaylığı ve ilgili eğilimlerin tespiti, firmaların sadece bilişsel kısıtlamaları genel olarak anlamasından faydalanmakla kalmayıp aynı zamanda bireysel düzeyde tüketici zayıflığını ortaya çıkarabilmekte, hatta tetikleyebilmektedir.
Günümüzde teknoloji ile birlikte hayatımıza giren yapay zeka kullanımı ve “My friend Cayla” örneğini inceleyelim. “My friend Cayla – Arkadaşım Cayla”, gerçek zamanlı olarak çocuklarla sohbet etmek ve etkileşim kurmak için ses tanıma teknolojisini kullanan internet bağlantılı bir oyuncak bebek. Cayla’nın konuşmaları kaydedilmekte ve çevrimiçi olarak bir ses analiz şirketine iletmekte. Cayla, çocuklara “arkadaşlık eden” yeni yapay zekâ oyuncak dalgasının sadece bir örneği. Üreticiler genellikle bu tip oyuncakların eğitici oldukları, oyunu geliştirdikleri ve çocukların sosyal becerilerini geliştirmelerine yardımcı oldukları iddiaları ile ortaya çıkmakta. Ancak tüketici grupları, akıllı oyuncakların, internete bağladığımız diğer “şeyler” gibi, güvenliği ve gizliliği riske atabileceği durumları fark ederek manipülasyonlara karşı çok hassas bir yapıda olduğunu tespit ettiler. Örnek olarak Almanya, çocuklara casusluk yapmak için kullanılabilecekleri, birinin cihazı hack’leyebileceği ve doğrudan çocukla iletişim kurabileceği endişeleri nedeniyle Cayla ve benzer oyuncakları yasakladı. Düşünürsek çok da yanlış karar diyemeyiz, yapay zeka oyuncaklarından elde edilen veriler, bir çocuğun en değerli sırları da dahil olmak üzere cihaza söylenen her türlü içeriği toplamakta ve olası bir manipülasyona (olumlu/olumsuz) açık hale getirmektedir. Gelişen dünya ülkelerinde yapay zekaya entegre cihazlar ile büyüyen çocuklarda önemli gelişimler elde edilebileceği bilinen bir gerçek olmasına rağmen, dışarından manipülasyonlara çok açık hale gelmesi endişe yaratmaktadır. Aile içi ve çocuklar arası konuşmaların, duygu analizleri, lokasyon ve tarih vb. gibi bilgilerin hızlıca kayıt altına alabilecek bir durumun yaratılması özellikle şirketlerin dijital ortamda yetişkin davranışlarını kişiselleştirmek adına yaptıkları manipülasyonlara benzemektedir. Aslında her türlü çevrimiçi dijital platform bu konuda bizi dış dünya manipülasyonlarına karşı hassas hale getirmektedir.
Büyük veri platformları üzerinden toplanan verilerin manipüle edilerek (data manipulation) yapay zekâ algoritmaları ile anlık uygulanabilir hale getirilmesi, günümüzün en önemli uygulamaları olarak ön plana çıkmaktadır. Tüketici/kullanıcının sınırları ve bilişsel eğilimleri üzerinden konu/ürün/sosyal vb. yatkınlıklarını tespit edilmekte, kullanıcıların çabuk olma ve detayları görmezden gelme eğilimi üzerinden olumlu ve/veya olumsuz yönde manipüle edilmesi sağlanmaktadır. Dolayısıyla dijital manipülasyon günümüzde kişisel verilerin veri korunumu yasası gibi kavramların detaylı tartışılmasını beraberinde getirmekte, şirketlere uygulama sınırları getirmektedir. Ülkemizde sadece kâğıt/dijital sözleşme üzerinde uygulanan bu süreçler, toplumun her bireyini ilgilendiren önemli bir başlık haline gelmektedir.
Manipulation – “the action of manipulating someone in a clever or unscrupulous way”
Manipülasyon – “birini akıllı veya vicdansız bir şekilde manipüle etme eylemi”