Kişilik; bireyin çevresiyle kurduğu, diğerlerinden farklı ve bireye özgü yapılaşmış özellikler bütünüdür. Kişilik kelimesi Latince “persona” veya “tiyatro maskesi ” kelimesinden kaynaklanır ve bu dünyaya gösterdiğimiz maske anlamına gelen bu kelime, belki de kişiliklerimizi tanımlamanın en iyi yoludur.
Kişiliklerimiz otantik, çekirdek benliğimizi oluşturan düşüncelerin, duyguların ve davranışların karakteristik kalıplarıdır. Kişiliklerimiz bizi eşsiz kılar ve hem kendimizi hem de var olduğumuz çevreyi görme şeklimizi şekillendirir. Uzun süredir çalışılmakta olan bu konu, farklı kişilik kuramlarını ortaya çıkarmıştır.
Kişiliğin ne olduğunu dair ilk teoriler, Gordon Allport’un 4.000 kişilik özellikleri listesi, Raymond Cattell’in 16 kişilik faktörü ve Hans Eysenck’in üç faktörlü teorisi olmak üzere çok çeşitlidir. Birçok araştırmacı tarafından Cattell’in teorisinin çok karmaşık olduğu ve Eysenck’in çalışmasının çok sınırlı olduğunu düşünülmekteydi. Sonuç olarak, beş faktörlü teori, kişiliğin yapı taşları olarak hizmet eden temel özellikleri tanımlamak için ortaya çıktı. Bugün, birçok araştırmacı beş temel kişilik özelliği olduğuna inanmaktadır.
Kişiliğin temel boyutlarını belirleme ve ayırt edici özellik bulma araştırmaları 1980’lerin başlarında Robert McCrea ve Paul Costa’nın çalışmalarıyla farklı bir noktaya ulaşmıştır. Kişiliği inceleyebilmek için faktör analiziyle önce dışadönüklük ve nevrotizmi kullanmış ancak daha sonra deneyime açıklık boyutunu da ekleyerek üç faktörlü modele erişmişlerdir. 1985 yılına kadar bu üç faktörlü modeli savunan McCrea ve Costa, çalışmalarından sonra beş boyutu anlamak üzere ölçme aracı geliştirmişlerdir. 1992 yılında ise bu beş faktörlü ölçek, kişiliğin beş temel boyutunu ölçmek için oldukça yaygın hale gelmiştir. Kişiliğin yapısını oluşturanın ne olduğu sorusunu bulmanın yeterli olmadığını belirten McCrea ve Costa, bu boyutların açıklanması gerektiğini düşünerek kuram geliştirmeye başlamışlardır. Başlangıçta yalnızca sınıflandırma şeklinde olan bu beş faktör zamanla kişilik kuramına dönüşmüştür.
Günümüzde, Beş Faktör Kişilik Kuramı psikologlar arasında yaygın biçimde kabul görmektedir. “Büyük Beşli” olarak da adlandırılan bu kuram, farklı kültürlerde ve dillerde çalışılmış ve ortak sonuçlardan sonra zaman içinde kişilik kuramına dönüşmüştür. Bütün bu bağımsız araştırmalar kuramı geliştirirken her boyutun iki kutbu olduğunu da belirterek insanların kendilerini ve başkalarını tanımlamak için bu sıfatları kullandıklarını ortaya çıkartmışlardır.
5 Faktör Kişilik Kuramı Boyutları
1.Dışadönüklük
Bu konuda yüksek puan alan bireyler eğlenmeyi seven, sevecen, konuşkan ve sosyal kişilerdir. Girişkenlikleri sayesinde insanlar arasında kendilerini rahat hissederler ve konuşmaları başlatabilirler. Diğer kutbu ise içedönüklüktür. İçedönükler daha çekingen, mesafeli, arkadaşlıktan kaçınan, daha sessizliği ve yalnızlığı seven karakter özelliklerine sahiplerdir.
2.Nevrotiklik
Nevrotizm boyutunda yüksek puan alan kişiler daha kaygılı, duygusal kimselerdir ve stresli olaylarla günlük olarak daha fazla karşılaşırlar. Duygusal olarak dengesizdirler ve inişli çıkışlı düşünceleri vardır. Düşük puan alanlar ise aşırı tepkiler göstermeyen, sakin ve uyumlu kişilerdir. Bu kişiler, stresle daha etkili baş edebilirler ve düşüncelerini daha rahat kontrol edebilirler.
3. Deneyime Açıklık
Deneyime açık kişiler meraklı, hayal gücü geniş ve özgürlükçü kişilerdir. Yeni duygulara ve düşüncelere açıklardır. Tutucu değillerdir ve değişimi severler. Bu, eğitim ve yaratıcılık gerektiren konularda artı sağlar. Bu boyutta düşük puanları olan kişiler ise daha çok geleneksel, tutucu ve çok meraklı olmayan kişilerdir. Daha dar düşünceleri vardır, sıkılgan ve az sayıda konuyla ilgilenirler.
4.Sorumluluk
Bireylerin disiplinli, kontrollü ve organize odaklı olmalarıyla ilgilidir. Bu durumda yüksek puan alan kişiler çalışkan, hırslı, azimli ve dakik kimselerdir. Liderlikleri yüksektir ve görev bilincine sahiptirler. Düşük puana sahip kişiler ise daha dikkatsiz, amaçsız ve işlerle ilgilenmeyen kimselerdir. Sabırsız ve işleri yarım bırakmaya daha yatkınlardır. Kendi standartlarını oluşturmada ve öz disiplin konusunda güçlük çekerler.
5.Uyumluluk
Bu boyutta yüksek puan alan bireylerin en belirgin özellikleri insancıl ve hoşgörülü olmalarıdır. Yardımsever, cömert, etrafındakilerle beraber hareket edebilen kişilerdir. Düşük puana sahip olanlar ise şüpheci, cimri, çabuk sinirlenen ve düşmanca davranan kişilerdir. Bir durumda daha negatif düşünme ve uzlaşmacı yaklaşım göstermeme eğilimindedirler.
| DÜŞÜK SEVİYEDE ÖZELLİKLER | FAKTÖR | YÜKSEK SEVİYEDE ÖZELLİKLER | ||
| Mesafeli, çekingen, sessiz ve yalnızlığı seven | İçedönüklük | DIŞADÖNÜKLÜK | Dışadönüklük | Eğlenmeyi seven, sosyal, rahat, sevecen |
| Tepkileri çok olmayan, sakin, uyumlu, stresle rahat baş edebilen | Tutarlı Duygusal Durum | NEVROTİKLİK | Tutarsız Duygusal Durum | Kaygılı, duygusal, stresli, dengesiz duygulara sahip |
| Geleneksel, tutucu, değişimi sevmeyen, sıkılgan | Deneyime Kapalı | DENEYİME AÇIKLIK | Deneyime Açık | Meraklı, hayal gücü geniş, özgürlükçü, değişimi seven |
| Sabırsız, işleri yarım bırakmaya yatkın, amaçsız | Düşük Sorumluluk | SORUMLULUK | Yüksek Sorumluluk | Disiplinli, kontrollü, hırslı, azimli, görev bilinci yüksek |
| Cimri, çabuk sinirlenen, negatif davranmaya yatkın | Düşük Uyumluluk | UYUMLULUK | Yüksek Uyumluluk | İnsancıl, hoşgörülü, yardımsever, cömert |
Büyük 5 Faktörü Neler Etkiler?
Araştırmalara göre hem biyolojik hem de çevresel etkiler kişiliklerimizi şekillendirir. İkizlerle yapılan çalışmalar, genlerin ve yetişmenin beş kişilik faktörün her birinin gelişiminde rol oynadığını göstermektedir.
Boylamsal çalışmalar da bu büyük beş kişilik özelliklerinin yetişkinlik boyunca neredeyse istikrarlı olma eğiliminde olduğunu göstermektedir. Çalışma çağındaki yetişkinlerle ilgili bir çalışma, kişiliğin dört yıllık bir süre boyunca istikrarlı olma eğiliminde olduğunu ve olumsuz yaşam olaylarının bir sonucu olarak çok az değişiklik gösterdiğini buldu.
Başka çalışmalar ise olgunlaşmanın beş özellik üzerinde etkili olabileceğini göstermiştir. İnsanlar yaşlandıkça, daha az dışa dönük, daha az nevrotik ve deneyime daha az açık olma eğiliminde olurlarken anlaşılabilirlik ve vicdanlılık, insanlar yaşlandıkça artma eğilimindedir.
Büyük 5 Özellik Evrensel Midir?
McCrae ve meslektaşları da büyük beş özellikleri de son derece evrensel olduğunu bulmuşlardır. 50’den fazla farklı kültürden insanlara bakan bir çalışma, beş boyutun kişiliği tanımlamak için doğru bir şekilde kullanabileceği sonucuna varmıştır.
Bu araştırmaya dayanarak, birçok psikolog şimdi beş kişilik boyutunun sadece evrensel olmadığına inanıyor; ayrıca biyolojik kökenleri var. Bu beş özellik için evrimsel bir açıklama getiren Psikolog David Buss, bu özelliklerin sosyal çevremizi şekillendiren en önemli durumlardan biri olduğunu belirtmiştir.
KAYNAKÇA
Gerrig, R., &Zimbardo, P. (2002). Psychologyand Life.Massachusetts.
İnanç, B., & Yerlikaya, E. (2012). Kişilik Kuramları.Pegem Yayınları.